İSLAM DÜŞÜNCE ATLASI

Binlerce yıllık tarihimizin derin izlerini taşıyan İslam Düşünce Atlası, (Konya Büyükşehir Belediyesi) KBB Yayınları’nın destekleriyle hazırlanan bir düşünce tarihi yazımı projesidir. Herhangi bir kültürel faaliyetin çok ötesinde konumlanan bu projeyi Konya’nın desteklemesi oldukça manidardır. Çünkü Selçuklu Darü’l-Mülk’ü Konya, İslam tarihinde inşa edilmiş son büyük düşünce akımının merkezidir. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Sadreddîn-i Konevî ve Kadı Sirâceddîn Urmevî gibi isimlerin öncülüğünde Konya’da tesis edilen manevi anlayış, İslam dünyasını tesiri altına almış ve Osmanlı düşünce sistemi üzerinde kurucu rol üstlenmiştir. Konya, İslam Düşünce Atlası’nda Mekke’yle, Belh’le, Semerkant’la, Kaşgar’la, Bağdat’la, Tebriz’le ve Kahire’yle aynı çatı altında buluşmaktadır adeta. Dolayısıyla İslam Düşünce Atlası’na bir yandan Konya’da zirveye ulaşan ilim, irfan ve sanatı yeniden keşfetme yolculuğu olarak; diğer yandan Selçuklu ve Osmanlı geleneğini inşa eden köklerden yola çıkıp tüm insanlık için anlamlı bir düşünce zemini oluşturma çabası olarak bakabiliriz. Tarih araştırmalarında çığır açıcı bir etkiye sahip olan bu anlamlı projenin koordinatörü (İlmî Etüdler Derneği) İLEM’den İbrahim Halil Üçer’dir. Proje boyunca alanında uzman harita mühendisleri, tasarım uzmanları ve yazılımcılar, Türkiye’nin önde gelen İslam düşünce tarihi araştırmacılarına eşlik etmiştir 350 yazar ve akademisyenin katkı sunduğu bu çalışmanın amacı, İslam düşüncesine dair sahip olduğumuz ilim mirasını kolayca takip edebilir hale getirmek, İslam düşünce tarihi yazımına süreklilik ve bütünlük fikrini kazandırmaktır. İslam Düşünce Atlası, kadim tarihimizle olan bağımızı yeniden kuvvetlendirecek, kendi özümüze samimi bir dönüşün kapısı olacaktır. Bu açıdan çalışmanın en önemli özelliği, İslam düşünce tarihinin dünden bugüne kesintisiz, bütüncül, yeni ve dinamik bir dönemlendirmeyle ortaya konmasıdır. Bu dönemlendirmeye göre İslam düşünce tarihindeki bilimsel disiplinlerin gelişimlerini ve dönüşümlerini içeren kapsamlı yazılar; bilginler, şehirler, tarihi hadiseler, kurumlar ve mimari eserlere dair maddelerle temellendirilmiştir. Medeniyetimizin engin ufuklarını aydınlatan bu çalışma, projeye özgü grafiklerle, videolarla ve kapsamlı haritalarla desteklenmiştir. Dört yıllık emekle meydana getirilen İslam Düşünce Atlası’nın ilk üç cildi, 2017 yılında yayınlanmıştır. Sonrasında da çalışmalara devam edilmiş ve altı cilt olarak genişletilip güncellenen yeni versiyon 2022 yılında tamamlanmıştır. Ayrıca İslam Düşünce Atlası, interaktif programlarla donatılmış açık erişimli bir web sitesine sahiptir. Bu web sitesi, dinamik bir projenin gereklerine uygun olarak sürekli yeni bilgilerle geliştirilecek ve güncel tutulacaktır. Bugüne kadar İslam düşünce tarihi, 12. yüzyıla kadar ele alınmış daha sonrası dışlanmıştır. 12. yüzyıldan sonraki boşluğu doldurmak amacıyla yola çıkan İslam Düşünce Atlası, İslam düşünce tarihinin hafızasını yeniden kazanma ve kaydetme teşebbüsüdür. Bu projede düşünce tarihimize dair hafızamızı bütün bileşenleriyle birlikte yeniden ele alma çabasıyla yola çıkılmıştır. Bu proje bize düşünce tarihimizi süreklilik ve bütünlük içerisinde okuyabilme imkânı vermektedir. İslam Düşünce Atlası ile ortaya konan hafıza, nereden geldiğimize dair idrakimize ve nereye gideceğimize dair irademize hizmet edecektir. Dolayısıyla geçmişimizin mirasıyla köprüler kurmamızı sağlayacak ve kendimizi (başkalarının tanımlamasına müsaade etmeden) kendimiz tanımlayabilmenin önü açılacaktır. Bu projeyle birlikte İslam düşünce birikiminin bitmediği, aksine canlı bir şekilde sürdüğü, dünyanın problemlerine çözümler bulmada hala etkili bir yol olduğu düşüncesi vücut bulmuştur. Çalışmada İslam düşüncesinin tarihi; klasik dönem, yenilenme dönemi, muhasebe dönemi ve arayışlar dönemi olarak tasnif edilmiştir. 7. ve 11. yüzyıllar arasında İslam düşüncesinin teşekkül ve inşa evresini kapsayan klasik dönem, sonraki yüzyılların seyri açısından önemlidir. Düşünce geleneğimiz içerisindeki temel okullar bu dönemde teşekkül etmiş ve sonraki dönemlere referans oluşturacak şekilde klasikleşmiştir. Klasik dönem, ilmî geleneklerimizin ve bu gelenekleri inşa eden klasik metinlerin oluşum evresidir. 12. ve 16. yüzyıllar arası İslam düşüncesinin yenilenme dönemi olarak ortaya konmuştur. Bu dönemde özellikle Gazâlî’den sonra başta kelam, felsefe ve tasavvuf olmak üzere çeşitli disiplinler, bir tür yeniden inşa sürecine girmiştir. Yeni-Eş'arîlik, İbn Sînâcılık, İşrâkîlik ve Ekberîlik yenilenme döneminin öne çıkan ekollerini oluşturmaktadır. 17. ve 18. yüzyıllar İslam düşüncesinde muhasebe dönemi olarak tasnif edilmiştir. Geleneksel birikimimiz, yeni bilim ve dünya karşısında bu dönemde değerlendirilmeye tâbi tutulmuştur. Bu dönem, kadîmin cedîde ve cedîdin de kadîme kıyasla muhasebe edildiği dönemdir. Muhasebe, bir açıdan sürekliliği ifade etmekte diğer açıdan dönemin değişime kapı aralayan tarafını öne çıkarmaktadır. 19. ve 20. yüzyıllara geldiğimizde Müslümanların Batı uygarlığı karşısında yaşadığı bunalımlar söz konusudur. Bu dönem, Batıda inşa edilen yeni bilme ve eyleme tarzlarının bizde yarattığı ilmî, siyâsî, askerî, iktisâdî ve ictimâî bunalımlara çözüm arayışı olarak ifade edilebilir. Batının kültür ve medeniyet birikiminden faydalanmayı belirli bir yönteme ve programa bağlama gayretimiz de Arayışlar Dönemi kapsamındadır. Böylelikle İslam Düşünce Atlası’nda mutlaklık iddiası barındırmasa da tutarlı ve yeni bir dönemlendirme önerilmektedir. Çünkü bu zamana kadar yapılan dönemlendirmelerde sürekli gerileyen, yenilik veya farklılaşma barındırmayan, statik bir düşünce tarihi algısı ortaya çıkmaktadır. Oysa bin yılı aşkın bir süre içerisinde teşekkül ederek gelişen İslam düşünce tarihinin doğru bir şekilde anlaşılıp yorumlanması doğru bir dönemlendirmeden geçmektedir. Çalışmanın 1. ve 2. cildi klasik döneme, 3. ve 4. cildi yenilenme dönemine, 5. cildi muhasebe dönemine ve 6. cildi arayışlar dönemine ayrılmıştır. 2017 yılında üç cilt olarak yayınlanan İslam Düşünce Atlası, 2022 yılında 6 cilt olarak genişletilmiştir. Önceki versiyonda yer alan maddeler önemli oranda güncellenerek 2000’e yakın bilimsel madde telif edilmiştir. Ayrıca yeni edisyonda çalışmaya fıkıh geleneği dâhil edilerek başlangıcından bugüne fıkhın gelişimini anlatan makaleler ortaya konmuştur. Fıkıhla ilgili 200’ün üzerinde yeni bilgin maddesi, fıkıh geleneği etrafında gelişen kurumlar, fıkhın gelişimini anlatan haritalar, fıkıh literatürünü görselleştiren kitap ağları, fakihler arası ilişkileri görselleştiren bilgin ağları eklenmiştir. İslam düşünce tarihindeki dünden bugüne gelişen diğer disiplinlerin dönüşümü de 80 farklı makaleyle anlatılmıştır. 5.000 bilim insanının yer aldığı bir etkileşim ağıyla bilginler, tarih içerisindeki yerlerine konumlandırılmıştır. Felsefe, matematik, mantık, kelam, fıkıh ve tasavvuf disiplinlerini kapsayan 20.000 farklı eser üzerinden bir kitaplar ağı oluşturulmuştur. İslam Düşünce Atlası’nın web sitesi (www.islamdusunceatlasi.org) yeni bileşenler eklenerek baştan sona güncellenmiştir. Bu güncelleme ve yeni bir tasarımla birlikte, web sitesi artık mobil cihazlarda da kullanılabilecektir. Projenin web sitesi, İslam Düşünce Atlası’nda bulunan hemen hemen her şeyi arayabilmeyi sağlayan kapsamlı bir arama motoruna sahiptir. Arama motorundan atlastaki maddeler, madde içerikleri ve yazarlar üzerinden arama yapılabilmektedir. Ana sayfadaki hareketli buton üzerinden araştırmacıların katkısıyla sürekli güncellenen Atlas Blog sayfasına ulaşılabilmektedir. Ayrıca web sitesi; Zaman Haritası, Kitaplar Haritası, Kişiler Haritası, Dönemler-Bilimler ve Atlas Galeri olmak üzere 5 ana bölümden oluşmaktadır. Zaman Haritası’nda İslam düşünce geleneğinin başlangıcından bugüne uzanan bir zaman tüneli bulunmaktadır. Bu tünelde düşünce geleneğimizdeki bilginler, mimari eserler, tarihi hadiseler ve kurumlar gibi tüm kurucu unsurlar gözlenebilmektedir. Kitaplar Haritası’nda matematik, fıkıh, tasavvuf, felsefe, dil bilimleri, mantık, kelam gibi alanların kurucu eserleri ve bu eserler etrafında oluşan literatür gelenekleri tanıtılmaktadır. Kişiler Haritası’nda İslam düşünce tarihindeki simaların yani bilginlerin talebe-hoca, etkileme-etkilenme ilişkilerine nispetle bir bilginler ağı sunulmaktadır. Dönemler-Bilimler bölümü İslam Düşünce Atlası’nın omurgasını teşkil etmektedir. Düşünce tarihine bakış, klasik dönem, yenilenme dönemi, muhasebe dönemi ve arayışlar dönemi olarak ortaya konmuştur. Her disiplinin her dönemde geçirdiği dönüşümler bu bölümde incelenebilmektedir. Atlas Galeri bölümünde projeye, görsel ve işitsel bir hüviyet de kazandırılmıştır. Web sitesinin Atlas Galeri kısmında bulunan haritalar, videolar, kronoloji ve bilgi kartları, İslam düşüncesinin tarihine ve önde gelen isimlerine dair temel bilgileri hem etkili hem de akılda kalıcı bir şekilde takdim etmeyi amaçlamaktadır. İslam Düşünce Atlası’nın matbusunda yer alan karekodlar sayesinde web sitesindeki videolar izlenebilmektedir. Kültürel hafızamızı yeniden inşa etmemizi ve özellikle çocuklarımızla gençlerimizin, medeniyet tarihimizi daha yakından tanımalarını sağlaması umuduyla 3.000 adet İslam Düşünce Atlası’nın, Milli Eğitim Bakanlığı’na teslim edilmesi uygun görülmüştür.