TEMİZLİĞİN KOKUSU SABUN

Günlük hayatımızın önemli bir parçası haline gelen hatta hayati bir değeri olan temizlik gereksinimiz sabun, 6 bin yıldan beri hayatımızın içinde. Yaşantımızın olmazsa olması olan sabun hayatımıza nasıl girdi diye düşünecek olursak efsaneler hemen bu konuda devreye giriyor.

Eski bir Roma efsanesine göre, sabunu ilk defa kadınlar keşfetmiş. Hayvanların kurban edildiği Sapo Dağı'nın kıyısında bulunan Tiber Nehri'nde çamaşırlarını yıkayan kadınlar, çamaşırlarını eskiye oranla daha az çaba sarf ederek temizledikleri fark etmişler. Çünkü hayvanların kurban edildiği Sapo Dağı'ndan Tiber Nehri'ne, yağmurla birlikte hayvan yağları ve odun külleri de karışıyordu. İşte bu karışım, bayanların çamaşır günü için hoş bir hediye olmakla birlikte sabunu da bize armağan etmiş ve böylece kadınların en gözde temizlik aracı haline gelen sabun, gerçekte ise Fenikeliler zamanında ortaya çıkmış. Fenikelilere kadar kül ve kil ile temizlenen insanlar aslında farklı coğrafyalarda birbirlerinden habersiz sabunu keşfetmişler.

Sabuna benzer temizlik niteliği taşıyan ilk yazılı belge, Mezopotamya’da M.Ö 3 bin yıldan kalma kil tabletlerde yazıyor. Potasyum ve yağ karışımı bir maddeden söz ediliyor.  M.Ö. 1500′e ait Ebers Papirüsünde ise, temizliklerine oldukça düşkün olan Mısırlıların, hayvan ve sebze yağlarıyla alkalinli tuzdan elde edilen sabunsu bir maddeyle yıkandıkları kaydedilmiş. Sabunun İngilizceden gelen ismi, İngiltere’nin eski halklarından Keltlere dayanıyor. Hayvansal yağlar ve bitki küllerinden ürettikleri sabuna “Saipo” adını veren Keltler daha sonra bu kelimeyi, “Soap” olarak değiştirmişler. Latince sapo kelimesi  Keltçe ya da Almancadan Latinceye geçmiş ve Latince sebum “donyağı” kelimesiyle etimolojik olarak aynı kökten geliyor.  M.Ö. 600′de bulunan sabun, tarih içinde değerli bir değiş tokuş aracı ve ilaç olarak da kullanılmış. Fenikeliler ile Galyalılar arasında önemli bir takas aracı olan sabun, Roma döneminde altın çağını yaşamış olsa gerek çünkü hamamlara aşırı düşkün olan Romalılar'da banyo yapmak en temel sosyal görevdi. M.Ö 25 yılında yüzlerce hamamın bulunduğu Roma'da yaşanan zengin banyo kültürü sayesinde sabun yaygın bir kullanım ortamı buldu. 7. yy'da sabun yapımcılığı Avrupa'da meslek haline geldi. Sebze ve hayvan yağlarına bitki külleri ve güzel kokular katan sabun yapımcıları ticaret ağları oluşturdular. 10. Yüzyılda Bizans'ta esnaf loncaları içinde sabuncu esnafı grubu da vardı. Sabun üretiminin 12. yy'da başlandığı İngiltere'de ise, 1622 yılında I. James, sabun üretim tekelini yılda 100 bin dolar karşılığında bir sabun yapımcısına verdi. Fakat sabun lüks sayılıp yüzde yüz vergiye tabi tutulduğundan halkın banyo yapması imkânsız hale geldi.

Avrupa’da sabunu kullanımdan saf dışı bırakan asıl önemli etken ise yıkanmanın kilise tarafından dini açıdan uygunsuz olduğu gerekçesiydi. Böylece hamam alışkanlığı tarihe karıştı. Kişisel temizlikte yaşanan bu gerileme ve sağlıksız yaşam koşulları, Ortaçağ Avrupa’sında büyük bir soruna neden oldu. Sorunun adı pislikti. Pislik beraberinde bulaşıcı bir hastalığı da getirdi. Neredeyse Avrupa’yı kurutacak bir salgın doğurdu. Veba salgını bütün Avrupa’yı sardı. Nüfusunun üçte birini kaybeden Avrupa belini ancak 17.yy’da doğrultabildi. Bu karanlık dönemde ihmal edilen kişisel temizlik Dickens dönemi İngiltere’sinde zirveye ulaştı.  Korkunç bir pislik içinde geçen bu dönemde hastalıkların hızlı bir şekilde yayılmasıyla  1842′de, İngiltere Fakir Yasası Komisyonu sekreteri olan Edwin Chadwick'in çabaları sonucunda, Parlamento  1846′da “Halk Hamamları ve Yıkanma Evleri Hareketi”ni onayladı ve Gladstone, 1853′te sabun vergisini kaldırdı. 1860′ta Londra'da sayısı 10 olan halka açık yıkanma evleri, bir milyondan fazla sayıya yükseltildi. Bu hareket Amerika'ya da yayıldı. Amerikan Tıp Topluluğu Dergisi'nin 1892 Ekim sayısında; korunma tedaviden daha olduğu takdirde, halka açık büyük bir hamam kurmanın, hastane inşa etmekten daha ucuza mal olacağını yazmaktaydı.

Avrupa’da ilk zamanlarda sabun, vücut temizliği için değilde, çok sert olması nedeniyle daha çok çamaşır temizliğinde kullanılmış. Sabunun banyo için kullanımı ve üretimi Avrupa’da 18.yy, Amerika’da ise 19.yy’da ortaya çıkmış.

Biz Türklerde ise 11. yy'la kadar sabun yerine soda, çöven, saparma, sabun otu, süt kökü, kaşık otu, kılaya kavuğu, acı ağaç, herdemtaze, tavşankulağı, hintkestanesi gibi içeriğinde saponinli maddeleri barındıran otlar ve kül kullanıldı. O zamanlarda yazılan kitap ve belgelere göz atılacak olursa sabunun bugünkü haline yakın şeklini ilk kullananlar Araplardı.  Sabunculuk, ortaçağda İslam ülkelerinde gelişmiş bir imalat koluydu. Devlet-i Âli Osman’da sabun üretimi ve tüketiminin çok yaygın olduğunu arşiv belgeleri de kanıtlıyor. Osmanlı İmparatorluğu’nda zengin bir sabun üretimi söz konusuydu. Trablus sabunu, çiçek sabunu, misk sabunu, Hünkari sabun, beyaz ve siyah paşa sabunu, alaca sabun, kara sabun, kokulu sabun, Kandiye sabunu Girit Sabunu, Arap sabunu, leke sabunu ve fes sabunu imparatorlukta üretilen sabun türlerinin sadece birkaçı diyebiliriz. Osmanlılarda sabunla ilgili ilk düzenlemeler Fatih Sultan Mehmet, II. Beyazıt, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman devri kanunnamelerinde geçer. Fatih döneminde Foça sabunhanesi ile ilgili düzenleme ve Yavuz Sultan Selim zamanına ait Trablus Sancağı kanunnamesinde sabun konusunda hukuki düzenlemelere rastlanılıyor. Sonraki dönemlerde sabunun üretimi, kalitesi, fiyatı, kontrolü, ticareti ve sabuncu esnafı konularında oldukça fazla vesika ve düzenleme bulunması ise dikkat çekici. Oysa aynı dönemde Avrupa pislikte çağının zirvesindeydi.

Sabun, Osmanlı Devleti'nde 'sabunhane' denilen ve şahıslara ait olan imalathanelerde geleneksel yöntemlerle üretiliyordu. Sabunun hammaddesi zeytinyağı ve içyağıydı. Ekonomik değeri olan ve tercih edilen sabunlar zeytinyağından imal edilenlerdi. Osmanlı İmparatorluğu'nda sabun üretimi yapılan yerlerin başında zeytinyağının bol olduğu yerler olan Batı Anadolu ve Adalar, Şam, Halep ve Namlus geliyordu. O dönemde en fazla sabun üreten merkezler ise Midilli ve Girit Adaları, Ayvalık, Edremit, İzmir, Kızılcatuzla, Cunda Adası ve Urla'ydı. Buralarda imal edilen sabunun büyük bir bölümü, saray, ordu ve İstanbul halkının ihtiyacını karşılamak üzere ‘Dersaadet tahsisatı' olarak ayrılırdı.

Osmanlı Devleti'nde en kaliteli ve en çok aranan sabunlar Girit Adası’nda, özellikle de Kandiye'de yapılanlardı. Kandiye sabunları temizlik ve iyi pişmiş olmaları ile nam salmıştı. Hanya, Kandiye, Resmo başta olmak üzere Girit'te elde edilen zeytinyağının önemli miktarı sabun üretiminde kullanılmaktaydı. Lübnan'daki Trablusşam ve çevresi de zeytinyağının bolca bulunduğu ve sabun üretiminin de o nispette fazla olduğu bir bölgeydi.

Özellikle Nablus, Kudüs, Rakka ve Şam sabunculuğunun çok geliştiği ve sabun ihraç eden şehirlerdi. Buralarda sabunun geçmişi 14. yüzyılın ortalarına kadar gidiyordu. Anadolu'nun ve Mısır'ın sabun ihtiyacı da büyük ölçüde bu bölgelerden karşılanmaktaydı. Sabunu çok meşhur olan ve sabun ihraç eden Halep'te 19. yüzyıl sonlarında 12 sabunhane mevcuttu. Halep ve civarında imal edilen sabunlar yerel ihtiyacı karşılamaları dışında, Avrupalı ticaret şirketleri ve büyük tüccarlar tarafından Suriye dışına ihraç ediliyordu. Edirne ve Kudüs'te imal edilen ‘misk sabunu' ise Osmanlı sarayına, sultanlara ve devlet ricaline sunulan değerli hediyeler arasındaydı.

Sabun temel olarak, zeytinyağı, prina yağı, ay çiçek yağı, yerfıstığı yağı, palmiye özü yağı, iç yağı gibi maddelerden elde edilen yağ asitleri ile sodyum tuzlarının tepkimesinden oluşuyor. Sabun üretimi, yıkama, pişirme, sıvılaştırma ve sabunlaşma olmak üzere dört evreden meydana geliyor. Yoğurma sırasında parfümler katılarak kokulu sabunlar elde ediliyor.

Parfüm kokulu sabunların yeni yeni hayatımıza girdiği düşünüldüğünde, meyve kokulu sabunların bundan en az üç yüz yıl önce yaşadığımız topraklarda kullanılmaya başlanması sabunlara tarihi bir işlev de yüklüyor. 19.yy’da Edirne’nin en önemli ticaret materyali olan bitki ve otlardan elde meyve esanslı sabunlar, bugünkü kokulu sabun ve şampuanların atası kabul edilebilir.Üretilen sabunların hepsi piyasada satılmaz, büyük bir kısmı padişahın isteği üzerine İstanbul'a Topkapı Sarayı'na gönderilirdi. Mis kokulu meyve sabunları, aynı zamanda çok değerli bir süs eşyasıydı. Özellikle padişah kızları ve cariyeleri çeyizlerine, odalarına bu sabunları koyarlardı. Ayrıca padişahların yabancı devlet başkanlarına gönderdiği hediyeler arasına meyve sabunları da konulmasına özen gösterilirdi.

Gerçek anlamda sanayiye dönüşmüş bilimsel sabun yapımı ise, 18. yy'da da Michel Eugene Chevreul'un katkılarıyla, sabunun bir yağ asidi tuzu olduğunu göstermesinden sonra gelişmiştir Buhar makinesinin icadıyla da sabun yapımı gerçek bir sanayiye dönüşüyor. I.Dünya Savaşı’nda sabun yapmak için gerekli malzeme kıtlığı, sentetik temizleyicilerin ortaya çıkmasına neden oldu ve sabun sanayiinde bir devrim gerçekleşti. Sabunun sert sularda eritildiği zaman yeterince köpürmemesinin yol açtığı sakıncayı giderme çalışmaları, 1930′lu yıllarda Amerika Birleşik Devletleri’nde ilk deterjanların ortaya çıkmasını sağladı. O tarihten bu yana deterjan yapımı da önemli bir sanayi dalına dönüştü. Günümüzde ise sabunlar çoğunlukla sentetik malzemelerden hazırlanıyor.

Kozmetik sanayinin gelişmesiyle sadece temizlik maddesi olmaktan çıkıp, özel formüller ve kokularla farklı özellikler kazanan sabun, gençlik, güzellik ve pürüzsüz bir cildin en doğal kaynağı haline geldi.

 Günümüzde de tedavide çeşitli sabunlar kullanılıyor olması sabunu su kadar aziz hale getirmiş oluyor.

Temizliğin kokusu olan sabunu bol bol kullanmanız dileğiyle …

 

Yazı Ve Fotoğraf
Yazı:Hilal Seyhan Fotoğraflar: A.S.P